तिहार : संस्कृति सँगै भित्रिएका विकृति

कात्तिक १७,

नेपालको सांस्कृतिक धरोहर र परम्परागत चाडपर्वहरूमा विशेष स्थान राख्ने तिहार पर्वको आगमनले देशभर रमाइलो र उल्लासको वातावरण सिर्जना गरेको छ । यो पर्वमा देउसी र भैलोको परम्पराले सांस्कृतिक रङ्ग थप्छ, जहाँ हाम्रा पूर्वजहरूले परम्परागत गीत, नृत्य र आशीर्वादको माध्यमबाट सन्देश प्रवाह गर्थे। देउसी र भैलोको माध्यमबाट रमाइलो गर्दै, घरघरमा सौहार्द र सद्भाव फैलाउने तिहारको पर्वलाई हामी सबैले मनाइरहेका छौँ।

नेपाली समाजमा तिहार पर्व एक विशेष स्थान राख्छ। यो पर्व दीपावली, लक्ष्मी पूजा, गोवर्द्धन पूजा, भाइटिका जस्ता विभिन्न दिनहरूमा मनाइन्छ। प्रकृतिप्रति सम्मान र भाइबहिनीको माया व्यक्त गर्ने यो पर्वलाई दीप, फूल र मिष्टान्नले उज्यालो पारिन्छ। तर, पछिल्लो समयमा यस पर्वमा केही विकृतिहरूको प्रवेश भएको छ, जसले तिहारको पवित्रता र मौलिकतालाई धमिल्याउने काम गरेको छ। हामी तिहारलाई हर्षोल्लास र उत्सवको रूपमा मनाउन जति कर्तव्यबद्ध छौँ, त्यति नै विकृतिबाट यसलाई जोगाउने जिम्मेवारी पनि छ। तिहारले संस्कृतिलाई संरक्षण गर्नुका साथै विकृति र गलत प्रवृत्तिलाई हटाउँदै सन्देश फैलाउनुपर्दछ।

तिहार पर्वले हाम्रो समाजमा विभिन्न रङ र मिठास ल्याउँछ। यो पर्वमा प्रयोग हुने मखमली फूल, सयपत्री, दीप, माटाका विभिन्न सामग्रीहरू हाम्रो पहिचानको प्रतीक हुन्। तर, आधुनिकता र वैदेशिक प्रभावले गर्दा, तिहारका केही संस्कारहरू कमजोर बन्दै गएका छन्। पश्चिमी शैली र विकृति विशेष गरी नेपाली युवाहरूमा बढ्दो छ।

तिहारको महिमा केवल रमाइलो, भोजभतेर र गाला सँग मात्र जोडिने होइन, बरु यसको प्रभाव हाम्रो संस्कार र मूल्यसँग समेत गहिरो सम्बन्ध राख्दछ। तिहारमा हुने पञ्च पूजा, लक्ष्मीपूजा जस्ता संस्कारहरूले हामीलाई प्रकृति र भगवानप्रतिको आस्था र आदरको बोध गराउँछन्। हाम्रा पुर्खाहरूले तिहारलाई एउटा धार्मिक र सांस्कृतिक पर्वको रूपमा मात्र होइन, मानव सम्बन्धको सुदृढीकरणको माध्यमका रूपमा पनि मनाउने परम्परा ल्याएका थिए। भाइटिकाले दाजुभाइ र दिदीबहिनीबिचको सम्बन्धलाई झनै मजबुत बनाउँछ।

तर, पछिल्लो समय तिहारको नाममा केही विकृत रूपहरू देखा पर्न थालेका छन्। देउसी-भैलो खेल्नको नाममा अनावश्यक रूपमा ठुलो मात्रामा रकम सङ्कलन गर्ने, मदिरा सेवन गर्ने, अत्यधिक लाउडस्पीकर प्रयोग गरी स्थानीय बासिन्दाहरूलाई दुःख दिने जस्ता गतिविधिहरूले तिहारको वास्तविक सन्देशलाई ओझेलमा पारेको छ। देउसी र भैलो खेल्नु त परम्परागत उत्सव नै हो, तर यसको नाममा ठगजस्तो व्यवहार गर्दै रकम असुल्न खोज्ने, बालबालिकाहरूलाई जबरजस्ती मनोरञ्जनमा संलग्न गराउने जस्ता गतिविधिहरूले हाम्रो सामाजिक संस्कारलाई गलत दिशा दिइरहेको छ।

अर्को पक्षमा, तिहारको यो पवित्र अवसरमा अत्यधिक खर्च र बाह्य आडम्बर प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्ति पनि हाबी हुँदै गएको देखिन्छ। यो पर्वमा झिलिमिली बत्तीहरूको सजावट र आतिशबाजीले वातावरणीय प्रदूषण पनि बढाइरहेको छ। यसरी आर्थिक भार र प्रदूषणको प्रभावले पर्वको पवित्रता र सरलतालाई धमिल्याउने प्रयास भइरहेको छ। तिहारजस्तो पवित्र पर्वलाई साँचो अर्थमा मनाउन र यसको मौलिकतालाई जोगाउन आवश्यक छ कि हामीले यसको वास्तविक मर्म र उद्देश्यलाई मनन् गरौँ।

आजको युगमा, पश्चिमी संस्कृतिको प्रभाव र बजार केन्द्रित मानसिकताका कारण तिहारमा पनि विकृति देखिन थालेको छ। जुवा खेल्ने, अत्यधिक मदिरा सेवन गर्ने, सडक ओगटेर ट्राफिक जाम गराउने, पटाका पड्काउने जस्ता गतिविधिहरूले यो पर्वलाई विकृत गरिरहेको छ। तिहारको बेलामा पटाका पड्काउने चलनले वातावरण प्रदूषित मात्र गर्दैन, विभिन्न किसिमका स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउँछ। पशुहरू, विशेष गरी कुकुर, बिरालो जस्ता जनावरहरूलाई पटाकाका आवाजले ठुलो असर पार्छ।

यस्तै, केही व्यक्तिहरूले लक्ष्मी पूजाको नाममा अत्यधिक खर्च गर्ने, घरलाई सजाउन अनावश्यक फजुल खर्च गर्ने जस्ता कार्यले पर्वको मूल उद्देश्यलाई विकृत पार्दै गएको पाइन्छ। तिहारको सार भनेको दीपावली र आत्मसन्तुष्टि हो, न कि प्रतिस्पर्धा र आर्थिक भार बोक्नु। यो पर्वले सादगी र आत्मसन्तोषको महत्त्व बुझाउनुपर्दछ, तर आज त्यो सन्देश हराउँदै गएको छ।

तिहार पर्वमा हुने फजुल खर्च, सजावटका अत्यधिक साधनहरू किन्ने, व्यावसायिकीकरण प्रभाव बढ्न थालेको छ। बजारले तिहारलाई भव्य र महँगो बनाउन धेरै सामाग्रीहरू उपलब्ध गराएको छ, जसले गर्दा तिहारमा आवश्यकता भन्दा बढी खर्च गर्नुपर्दछ भन्ने भावना बढ्दै गएको छ। यो विकृति हामीले हाम्रो मौलिकता र संस्कारको मर्म बुझ्न नचाहेको उदाहरण हो।

मखमली फूल र सयपत्रीलाई नेपालमा स्वदेशमै उत्पादन हुने फूलको रूपमा चिनिन्छ, जसको प्रयोगले स्थानीय उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्दछ। तर, आजकल विदेशी फूलहरू, प्लास्टिकका सजावटहरूले बजारमा स्थान पाउन थालेका छन्। जसले हाम्रो मौलिकतालाई कमजोर बनाउन सक्छ। तिहारले हामीलाई आत्मनिर्भर र आत्मसम्मानयुक्त बनाउनु पर्ने हो, तर अहिलेको चलनले यसको विपरीत हामीलाई अरूको नक्कल र सस्तो ग्लामरसँग जोड्दै छ।

तिहारको अवसरमा नैतिक शिक्षाका पक्षलाई पनि हृदयङ्गम गर्न जरुरी छ। देउसी-भैलोको खेललाई मूल प्रवाहमा राख्दै यसलाई सामाजिक रूपान्तरणको माध्यम बनाउनुपर्ने देखिन्छ। यो पर्व समाजको एकता र सहकार्यको प्रतीक हो, जसले समुदायबिचमा सम्बन्धलाई अझै प्रगाढ बनाउन मद्दत गर्छ। तसर्थ, तिहारलाई विकृति र संयमित गतिविधिबाट जोगाउँदै यसको पवित्रता र सद्भावलाई निरन्तरता दिने प्रयास गर्नु सबैको जिम्मेवारी हो।

हामीले तिहारलाई मौलिक र पवित्र बनाउनका लागि केही ठोस कदम चाल्नुपर्छ। पहिलो, हामीले तिहारको सन्देश र यसको महत्त्वलाई बालबालिकादेखि युवाहरूमा फैलाउनु आवश्यक छ। स–सानो उमेरमै उनीहरूलाई तिहारको असल पक्ष र यसको मौलिकताको बारेमा शिक्षित गराउनुपर्दछ।

अर्को उपाय हो, स्थानीय उत्पादनको प्रवर्द्धन गर्ने र अनावश्यक खर्च घटाउने। यसले हाम्रो अर्थतन्त्रलाई सशक्त बनाउन मद्दत पुर्‍याउँछ। मखमली र सयपत्री जस्ता स्वदेशी फूलहरूको प्रयोगलाई बढवा दिनुपर्दछ। दीपावलीमा अत्यधिक बिजुलीको बत्ती प्रयोग गर्नुभन्दा माटोका दीप र टिका सामग्रीमा ध्यान दिनुपर्छ।

संस्कृति हाम्रो पहिचान हो, जसको संरक्षण हामी सबैको दायित्व हो। तिहारले हामीलाई एकताको सन्देश दिन्छ, हाम्रो संस्कार र पहिचानको कदर गराउन मद्दत गर्छ। बजारवाद र आधुनिकताको नाममा तिहारको मौलिकतालाई विकृत गर्न दिनुहुँदैन। तिहारलाई सही तरिकाले मनाउनका लागि हामीले यसको मूल मर्मलाई नबिर्सीकन, परम्परागत पद्धतिहरूलाई आत्मसात् गर्नुपर्दछ।

तिहारको पावन अवसरमा हामीले आफ्नो संस्कृतिलाई सम्मान गर्दै विकृति रहित एक स्वच्छ, स्वस्थ र सादगीपूर्ण तिहारको पर्व मनाउने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्नुपर्छ। यसरी तिहारले संस्कार, संस्कृति र एकता कायम राख्न मद्दत पुर्‍याउनेछ।

देउसी-भैलोको संस्कारलाई सुरक्षित राख्दै यस पर्वको मौलिकता जोगाउन हामी सबैले सचेत रहनु आवश्यक छ। संस्कृति र परम्पराको रक्षा गर्दै समाजलाई सकारात्मक सन्देश प्रवाह गर्नु नै तिहारको वास्तविक उद्देश्य हो। यस पर्वमा विकृतिका नाममा देखिएका गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्दै तिहारलाई सही तरिकाले मनाउने प्रयास गरौँ। तिहारको सन्देशलाई विकृति रहित रूपमै आत्मसात् गरौँ र देउसी-भैलोको माध्यमबाट समाजमा प्रेम, आपसी सहयोग र सम्मानको भावना फैलाऔँ।