फाल्गुन २१ गते ।
नेपालमा सञ्चालित ११ विश्वविद्यालयअन्तर्गत १,४४० क्याम्पस छन्, तर तीमध्ये २१८ क्याम्पसमा सय जनाभन्दा कम विद्यार्थी अध्ययनरत छन्। यो तथ्याङ्क उच्च शिक्षामा देखिएको समस्याको सङ्केत हो। गुणस्तरीय शिक्षाको अभाव, अव्यवस्थित शैक्षिक प्रणाली, तथा विदेश अध्ययनको प्रवृत्तिले गर्दा नेपाली विश्वविद्यालयहरू सङ्कटग्रस्त बन्दै गएका छन्। विद्यार्थीको पलायन तथा विश्वविद्यालयहरूको निरन्तर खस्कँदो स्थिति नेपालको उच्च शिक्षाका लागि गम्भीर चुनौती बनेको छ।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूमा गुणस्तरको ठुलो समस्या रहेको छ। धेरैजसो विश्वविद्यालयहरूमा आधुनिक पाठ्यक्रमको विकास भएको छैन, अनुसन्धानमैत्री वातावरणको अभाव छ, र दक्ष प्राध्यापकको कमीसँगै शिक्षण प्रविधिमा नवीनता छैन। शिक्षण विधिहरू परम्परागत छन्, प्रयोगात्मक ज्ञानमा कमी छ, र नयाँ प्रविधिहरूको उचित उपयोग नगरेका कारण विद्यार्थी आकर्षित हुन सकेका छैनन्। विश्वविद्यालयहरूले समयानुकूल सुधार नगरेका कारण विद्यार्थीहरू उच्च शिक्षाका लागि विदेश जान बाध्य भएका छन्। यसले न केवल विश्वविद्यालयहरूको स्तर खस्कँदै गएको देखिन्छ, बरु देशमा दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा समेत समस्या उत्पन्न भएको छ।
नेपाली विश्वविद्यालयहरूमा अर्को प्रमुख चुनौती भनेको रोजगारी सुनिश्चित गर्ने पाठ्यक्रमको अभाव हो। नेपाली विश्वविद्यालयहरूले उत्पादन गर्ने स्नातकहरू प्रतिस्पर्धी श्रम बजारमा समायोजन हुन सकिरहेका छैनन्। विश्वविद्यालयहरूको पाठ्यक्रम व्यावहारिकभन्दा बढी सैद्धान्तिक भएकाले, विद्यार्थीहरूलाई सीधा रोजगारीमा प्रवेश गर्न कठिन भइरहेको छ। श्रम बजारको आवश्यकतासँग मेल नखाने शिक्षाले गर्दा विद्यार्थीहरूले विदेश जानुलाई उत्तम विकल्प ठान्छन्। त्यहाँको उच्च शिक्षाले व्यावहारिक ज्ञान, अनुसन्धान, र सीपमूलक शिक्षालाई बढी महत्त्व दिने भएकाले नेपाली विद्यार्थीहरू विदेशतर्फ आकर्षित हुने गरेका छन्।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूमा देखिएको अर्को समस्या राजनीतिक हस्तक्षेप हो। विश्वविद्यालय प्रशासन तथा शैक्षिक नीति निर्माणमा अत्यधिक राजनीतिक प्रभाव देखिएको छ। शिक्षण संस्थाहरूलाई राजनीतिबाट मुक्त गरिनु आवश्यक भए तापनि, विद्यार्थी सङ्गठनहरू तथा विभिन्न दलहरू विश्वविद्यालयमा प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न भएकाले शैक्षिक सुधारको प्रक्रिया सुस्त गतिमा अगाडि बढिरहेको छ। विश्वविद्यालयहरू शैक्षिक संस्थाका रूपमा भन्दा पनि राजनीतिक प्रशिक्षण केन्द्रका रूपमा प्रयोग हुने गरेका छन्। यसले विद्यार्थीहरूको अध्ययनमा बाधा पुग्नुका साथै, शिक्षाको गुणस्तरमा गम्भीर असर पुर्याएको छ। विश्वविद्यालयका नेतृत्व तहमा दक्ष र सक्षम व्यक्तिहरूको चयन हुनुको सट्टा राजनीतिक आस्थाका आधारमा पदपूर्ति गरिनु गम्भीर समस्या हो।
विद्यार्थीहरू बिदेसिनुको अर्को प्रमुख कारण विदेशमा अवसरको आकर्षण हो। विकसित मुलुकहरूमा अध्ययन र रोजगारीका अवसर राम्रो भएकाले नेपाली विद्यार्थी विदेश जान चाहन्छन्। विदेशमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीमध्ये धेरैजसो अध्ययनपछि उतै बस्न रुचाउँछन्। यसले नेपालको श्रम बजारमा दक्ष जनशक्ति अभाव सिर्जना गरेको छ। नेपालमा कार्यरत दक्ष जनशक्तिको तुलनामा विदेशमा बसोबास गर्ने नेपाली विशेषज्ञहरूको सङ्ख्या बढ्दो छ। यदि नेपालमा गुणस्तरीय उच्च शिक्षाको व्यवस्था भएन भने, भावी पुस्ता झन् विदेशतर्फ उन्मुख हुने निश्चित छ।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूको वर्तमान अवस्थालाई सुधार गर्नका लागि विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउन आवश्यक छ। सर्वप्रथम, शैक्षिक सुधारको लागि विश्वविद्यालयहरूले आधुनिक पाठ्यक्रमलाई समावेश गर्नुपर्छ। शिक्षण प्रविधि सुधार गर्दै अनुसन्धानमैत्री वातावरण सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ। दक्ष प्राध्यापकहरूको व्यवस्था, अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुसारको शिक्षण विधि, तथा प्रयोगात्मक ज्ञानलाई प्रोत्साहन गर्ने नीतिहरू लागू गर्न आवश्यक छ। नेपालमा प्राविधिक र विज्ञान क्षेत्रका विषयहरूमा अनुसन्धान तथा प्रयोगात्मक शिक्षालाई प्राथमिकता दिएर विद्यार्थीहरूलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ। यदि शिक्षालाई व्यावहारिक बनाइएन भने, विद्यार्थीहरू स्वदेशमा अध्ययन गर्न रुचि देखाउने छैनन्।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूले रोजगारीमुखी शिक्षा प्रणाली विकास गर्नुपर्छ। विश्वविद्यालयहरूले उद्योग, व्यवसाय, तथा रोजगारी प्रदायक संस्थासँग सहकार्य गरी व्यावहारिक सीप प्रदान गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। इन्टर्नसिप, व्यावसायिक तालिम, तथा उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गर्ने कार्यक्रमहरूलाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्छ। नेपाली विश्वविद्यालयहरूबाट स्नातक भएका विद्यार्थीहरूलाई नेपालमै अवसर दिन सकिने हो भने, उनीहरूको बिदेसिने सोचमा केही हदसम्म कमी आउन सक्छ।
अर्को महत्त्वपूर्ण सुधार भनेको विश्वविद्यालय प्रशासनलाई राजनीतिबाट मुक्त गर्नु हो। शैक्षिक संस्थाहरूलाई स्वायत्त बनाउँदै दक्ष र सक्षम व्यवस्थापन प्रणाली लागू गर्न आवश्यक छ। यदि विश्वविद्यालयहरू राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त भएनन् भने, शैक्षिक सुधार असम्भवजस्तै हुनेछ। नेपालका विश्वविद्यालयहरूले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रतिस्पर्धामा आउनका लागि व्यवस्थापन सुधार गर्नै पर्छ। विश्वविद्यालयहरूको नेतृत्वमा शैक्षिक क्षेत्रका अनुभवी तथा दक्ष व्यक्तिहरूलाई मात्र नियुक्त गरिनुपर्छ।
विदेश अध्ययनको सट्टा स्वदेशमै अवसर सिर्जना गर्नु अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। सरकारले उच्च शिक्षालाई सुधार गर्नका लागि छात्रवृत्ति, अनुसन्धान कोष, तथा रोजगारको सुनिश्चितता गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। विद्यार्थीहरूलाई नेपालमै अध्ययन गर्न उत्प्रेरित गर्न उच्च शिक्षाको गुणस्तर बढाउनुका साथै, स्नातक भएपछि आकर्षक रोजगारीको अवसर सिर्जना गरिनुपर्छ। यदि नेपालमा नै अन्तर्राष्ट्रियस्तरको शिक्षण पद्धति लागू गर्न सकियो भने, विद्यार्थीहरू स्वदेशमै अध्ययन गर्न प्रेरित हुनेछन्।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूको वर्तमान अवस्था सुधार्न सरकार, शिक्षाविद्, अभिभावक, र विद्यार्थी सबैको सक्रिय भूमिका आवश्यक छ। उच्च शिक्षाको गुणस्तर सुधार गर्नेतर्फ गम्भीर ध्यान नदिएमा, भविष्यमा नेपालको उच्च शिक्षा प्रणाली पूर्ण रूपमा धराशायी हुनसक्छ। शिक्षालाई व्यवस्थित र गुणस्तरीय बनाउन नीति निर्माताहरूले अविलम्ब ठोस कदम चाल्न आवश्यक छ। यदि नेपालले अब पनि आफ्ना विश्वविद्यालयहरूको सुधारमा ध्यान दिएन भने, उच्च शिक्षाको भविष्य अन्धकारमय बन्नेछ।
.jpeg)
Posts
