स्ववियु निर्वाचन: लोकतान्त्रिक अभ्यासको सेरोफेरोमा शिक्षा राजनीति र अव्यवस्थाको जटिल चित्र

नेपाली क्याम्पस राजनीतिमा स्ववियु निर्वाचन केवल एक प्रतिनिधि चयनको प्रक्रिया मात्र होइन, यो नेतृत्व निर्माण, लोकतान्त्रिक अभ्यासको सिकाइ र विद्यार्थीको अधिकारप्रति सचेत रहने थलो पनि हो। तर समयसँगै यो अभ्यास आफैं संशयको घेरामा पर्दै गएको छ । कतै संगठनहरूको शक्ति प्रदर्शनको रंगशाला बनेको छ भने कतै व्यवस्थापनको कमजोरीले शिक्षालयभित्रै अन्योलको बादल मडारिएको छ। २०८१ चैत ५ गते सम्पन्न स्ववियु निर्वाचनले यस विडम्बनालाई पुनः उजागर गर्‍यो। जहाँ केही क्याम्पसहरूले अनुशासित निर्वाचन सम्पन्न गरे, त केही स्थानमा मतपत्रमै त्रुटि, धाँधली, असहिष्णुता र गम्भीर अव्यवस्थाले शिक्षालाई राजनीतिमा गुमाएको संकेत दिए। अहिले प्रश्न उठिरहेको छ, स्ववियु निर्वाचनले विद्यार्थीको आवाजलाई सशक्त बनाइरहेको छ कि शिक्षालयलाई राजनीतिक अखडा बनाइरहेको छ?

यस निर्वाचनमार्फत विद्यार्थीहरूले आफ्नो प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्न पाउँछन्, क्याम्पस प्रशासनप्रति जवाफदेहिता कायम गराउँछन् र नीति निर्माणमा आवाज उठाउन पाउने आधार बनाउँछन्। तर दुर्भाग्यवश, विगतका केही निर्वाचनहरू दलगत राजनीतिले अत्यधिक प्रभाव पारेको, हिंसात्मक र विघटनकारी भएको, वा समयमै हुन नसकेको दृष्टान्तहरूले पूर्ण प्रभावकारितामाथि प्रश्न खडा गरेका छन्।

देशका विभिन्न क्याम्पसहरूमा स्ववियु निर्वाचनले कमजोरीहरू उजागर गर्‍यो। कतै मतदाता नामावलीमा गडबडी, कतै उम्मेदवारको नाम छुट, कतै असमञ्जस्यपूर्ण प्रचार प्रसार, त कतै उम्मेदवारहरूको असहज प्रतिस्पर्धा देखियो। धेरै क्याम्पसहरूमा दलगत उम्मेदवारहरूबीच झडप, नारा जुलुस र सुरक्षाकर्मीको बाक्लो उपस्थिति आवश्यक हुन पुग्यो। यस्ता परिघटनाहरूले यो निर्वाचन केवल एक विधि मात्र नभई शक्ति प्रदर्शनको प्रतिस्पर्धा बन्दै गएको स्पष्ट देखायो।

निर्वाचनको प्रबन्धन : लोकतन्त्रको आधार या संस्थागत असक्षमता?

निर्वाचन प्रबन्धन भनेको केवल मतपत्र छपाई र मतगणना मात्र होइन, यो समग्र योजना, सूचनाको प्रवाह, पारदर्शिता, विश्वास र निष्पक्षताको सुनिश्चितता हो। तर अहिले देशभरका क्याम्पसहरूमा देखिएको चित्र हेर्दा त्रिभुवन विश्वविद्यालय तथा त्यसअन्तर्गतका निर्वाचन समितिहरूले निर्वाचन प्रक्रिया प्रति जिम्मेवारीपूर्वक तयारी गरेका थिए कि थिएनन् भन्ने प्रश्न उठेको छ।

यसले नेपाली शिक्षा प्रणालीको अर्को दुखद पक्ष उजागर गरेको छ — संस्थागत कार्यक्षमताको अभाव। जुन क्याम्पसमा साना गल्तीहरूलाई नसमेट्दा त्यहाँको समग्र शैक्षिक वातावरणमा गहिरो असर पर्नेछ।

शिक्षालय कि राजनीति अखडा?

स्ववियु निर्वाचनको मूल उद्देश्य भनेको विद्यार्थीका हकहितका लागि प्रतिनिधि चयन गर्नु हो। तर पछिल्ला वर्षहरूमा देखिएको प्रवृत्ति शिक्षालयहरूलाई राजनीतिक अखडा बनाउनेतिर उन्मुख छ। धेरै विद्यार्थी संघ–संगठनका प्रतिनिधिहरू स्वयं पनि राजनीतिक दलका कार्यकर्ता झैँ व्यवहार गर्छन्। उनीहरूको ध्यान कक्षा, पाठ्यक्रम, छात्र सेवा भन्दा पनि शक्ति सन्तुलन, झगडा र हुलहुज्जतमा बढी देखिन्छ।

त्यति मात्र होइन, कतिपय विद्यार्थी नेताहरू क्याम्पसमा अनावश्यक ढंगले बारम्बार "राजनीतिक भरण" गर्दै कक्षाहरू अवरुद्ध गराउँछन्, हड्ताल गराउँछन्। यस्तो प्रवृत्तिले शिक्षाको मर्म समाप्त मात्र गर्दैन, विद्यार्थीहरूको भविष्यसँग पनि खेलवाड गर्दछ।

समाजमा पर्ने प्रभाव

स्ववियु निर्वाचन केवल एक शैक्षिक अभ्यास होइन, यसले सामाजिक चेतना निर्माणमा ठूलो प्रभाव पार्दछ। विद्यार्थीहरूको राजनीतिक अभ्यासलाई समाजले नेतृत्वको भविष्यको रूपमा हेर्छ। यस्तो समयमा देखिने अव्यवस्था, असहिष्णुता र त्रुटिपूर्ण प्रशासनले युवा पुस्ताको मनोविज्ञानमा गलत सन्देश दिन्छ।

यदि यिनीहरू नै भोलिका नेता बन्ने हुन् भने – हामी कुन खालका नेतृत्वलाई बढावा दिइरहेका छौं? के शक्ति प्रदर्शन, नाराबाजी, प्रतिद्वन्द्वीलाई दबाउने रणनीति अपनाउनेहरुलाई सफल बनाउने हो? वा शान्त, सुशासित, वैचारिक र विवेकशील नेतृत्वको आधार बनाउने?

सुधारका उपाय र आगामी मार्गदर्शन

विगतका त्रुटिहरूलाई गहिरो आत्मसमीक्षा गर्दै अब त्रिभुवन विश्वविद्यालय र निर्वाचन समिति तथा क्याम्पस प्रशासनहरूले निम्न बुँदामा ध्यान दिनु अत्यावश्यक देखिन्छ:

(क) समयमै निर्वाचन कार्यतालिका तयारी

निर्वाचनको सबै कार्यतालिका झनै व्यावसायिक, पारदर्शी र सार्वजनिक गरिनु जरुरी छ। हरेक क्याम्पसमा पूर्वतयारी समिति बनाइनुपर्छ।

(ख) मतदाता नामावली र उम्मेदवारको विवरणमा एकिनता

प्राविधिक त्रुटि रोक्नका लागि डिजिटल प्रणालीको प्रयोग गर्न सकिन्छ। मतपत्रको डिजाइन र छपाईको गुणस्तरमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ।

(ग) स्वतन्त्र प्यानललाई समान अवसर

संबद्ध दलका उम्मेदवारहरूजस्तै स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई प्रचार, बहस र मतदानमा समान पहुँच दिलाउनुपर्छ। यिनमाथि हुने दबाब र असहयोगको अन्त्य गर्नुपर्छ।

(घ) क्याम्पसलाई शिक्षाको केन्द्रमा राख्ने प्रतिबद्धता

राजनीति शिक्षामा हुनु स्वाभाविक हो, तर शिक्षालाई राजनीति नबनाउनु आजको आवश्यकता हो। पढाइलाई प्रभावित नगर्ने चुनावी आचारसंहिता कडाइका साथ पालना गरिनुपर्छ।

(ङ) निर्वाचनको मूल्यांकन

प्रत्येक निर्वाचनपछि सार्वजनिक समीक्षा (review) गर्न सकिने व्यवस्था बनाइनुपर्छ जसले त्रुटिहरूलाई सुधार गर्न सघाउ पुर्याउँछ।

लोकतन्त्र अभ्यासको साँचो मञ्च बन्ने कि खुम्चिने?

स्ववियु निर्वाचन नेपाली लोकतन्त्रको आधारभूत अभ्यास हो। शिक्षालयभित्रै लोकतान्त्रिक संस्कार सिकाउने, भोलिका नेतृत्व निर्माण गर्ने, सामाजिक उत्तरदायित्वको चेतनासहित विद्यार्थीहरूलाई अगाडि बढाउने अवसर हो। तर जब यही अभ्यास अव्यवस्था, अन्याय, असहिष्णुता र त्रुटिमा लपेटिन्छ, तब यो लोकतन्त्रको उपहासमा परिणत हुन्छ।

२०८१ को स्ववियु निर्वाचनले हामीलाई फेरि एउटा गम्भीर सन्देश दिएको छ — लोकतान्त्रिक अभ्यासको सफल कार्यान्वयन केवल इच्छा होइन, योजना, कर्तव्य र निष्ठाको विषय हो।

✒️ ब्राइटर नेटवर्क सम्पादकीय विभाग

📌 सम्पर्क: editorial@brighternetwork.com.np